Hluti af stærri heild.
Félag sýningarmanna við kvikmyndahús var ekki orðið gamalt, þegar fyrst tóku að
heyrast raddir um nauðsyn þess að eignast öflugt bakland. Þetta var á þeim árum
þegar Alþýðusamband Íslands (ASÍ) var að gera sig gildandi sem heildarsamtök
launafólks í landinu og marga sýningarmenn fýsti að fá inngöngu í þessi stóru
landssamtök. Ekki síst vakti fyrir mönnum að fá aðgang að skrifstofu
Alþýðusambandsins og starfsfólki þess, sem hafði mikla reynslu í samningagerð og
af samskiptum við atvinnurekendur.
Sá þáttur hafði nefnilega alltaf verið heldur veikur í starfsemi félagsins.
Sökum fámennis í stétt sýningarmanna var nálægðin við forstjóra kvikmyndahúsanna
– viðsemjendurna – ávallt mikið og á stundum gekk illa að skilja þar í milli.
Meðal sýningarmanna var sú skoðun og útbreidd að forstjórnarnir litu ekki á FSK
sem „alvöru” verkalýðsfélag, heldur meira klúbb um félagsstarf og fagið sem
slíkt.
Ekki bætti heldur úr skák að innan raða sýningarmanna sjálfra voru skoðanir mjög
skiptar í þessum málum og lögðu ekki allir áherslu á kröfur um bætt kjör og
betri aðbúnað. Mikill launamunur viðgekkst nefnilega innan stéttarinnar, sumir
sýningarmenn voru einnig sýningarstjórar og höfðu þá umtalsvert betri laun en
almennir sýningarmenn. Þá sáu sumir um leigu á kvikmyndum út á land og höfðu af
þeirri starfsemi drjúgar aukatekjur. Af þessum sökum gætti jafnan nokkurrar
tortryggni sýningarmanna í millum þegar launamálin voru annars vegar.
Á fyrstu árum félagsins var alltaf af og til uppi umræða um inngöngu í
Alþýðusambandið. Þannig bar fyrsta stjórn félagsins upp tillögu „um heimild
stjórnar til að sækja um inngöngu, telji stjórnin hag í því fyrir félagið”. Var
tillagan samþykkt einróma, en þrátt fyrir það varð ekkert af inngöngu að sinni.
Efndir fylgdu í raun ekki orðum fyrr en árið 1952. Þá var samþykkt á aðalfundi
að leita eftir formlegri inngöngu inn í ASÍ og gangast um leið undir skyldur
þeir sem aðildarfélögum innan sambandsins voru settar, þar á meðal að breyta
lögum í félagsins, samræma félagsgjöld og fleira í þeim dúr.
Tildrög þess að aðalfundur 1952 samþykkti þetta voru þau að vísir að klofningi
hafði myndast í röðum sýningarmanna. Sýningarmenn í Reykjavík og víðar á
höfuðborgarsvæðinu voru orðnir þreyttir á að líða fyrir það að sýningarmenn úti
á landi væru ekki í sýningarmennsku að aðalstarfi og væru því seinþreyttir til
vandræða þegar deilt var um kaup og kjör.
Því gerðist það að sjö áhrifamiklir sýningarmenn úr borginni, þeir Stefán H.
Jónsson, Árni Kristjánsson, Árni Sigurðsson, Gunnar Þorvarðarson, Óskar
Steindórsson, Tómas Snorrason og Jóhann Sigurjónsson, ákváðu að stofna með sér
sérstakt stéttarfélag sýningarmanna í Reykjavík sem vinna skyldi að
hagsmunamálum sýningarmanna í borginni. Um leið báru þeir fram tillögu þess
efnis að FSK yrði breytt í landssamband sýningarmanna, bæði þeirra sem hefðu
kvikmyndasýningar að aðalstarfi og einnig annarra.
Óhætt er að segja að tillaga þessi hafi komið eins og þruma úr heiðskíru lofti
inn á aðalfund sýningarmanna. Ólafi L. Jónssyni var sýnilega brugðið og fleirum
þótti tillagan gróf atlaga að formennsku hans í félaginu. Flutningsmenn
tillögunnar þverneituðu því hins vegar að vilja sölsa félagið undir sig, þeir
væru aðeins að berjast fyrir bættum kjörum og aukinni stéttarvitund og þeim
markmiðum yrði betur náð með samstöðu sýningarmanna í stærstu kvikmyndahúsum
þjóðarinnar.
Ólafur Árnason, ritari, var einnig ósáttur við tillöguna og lét þess sérstaklega
getið í fundargerð að flutningsmenn tillögunnar hafi lagt hana fram án þess að
gera nánari grein fyrir ástæðu eða nauðsyn þeirra breytinga sem í tillögunni
fólust. Það kom hins vegar ekki í veg fyrir snarpar og allheitar umræður á
fundinum. Ólafur L. Jónsson lét þess t.d. getið að tillagan bryti á bága við lög
félagsins og tilgang, eins og hann hefði komið fram í samþykkt stofnfundar.
Flutningsmenn bentu hins vegar á að lög félagsins væru ekki óumbreytanleg og
þeim mætti breyta á aðalfundi, sýndist mönnum svo. Lýsti Ólafur sig algjörlega
mótfallinn tillögunni og taldi að það myndi veikja samtök sýningarmanna ef
horfið yrði að því ráði, sem ætlast var til samkvæmt tillögunni. Flutningsmenn
voru vitaskuld á öðru máli og töldu að það yrði reykvískum sýningarmönnum fjötur
um fót að vera háðir sýningarmönnum utan borgarinnar, t.d. í launabaráttu.
Reykvískir sýningarmenn ættu meiri hagsmuna að gæta, þar sem sýningarmennskan
væri þeirra aðalatvinna, en jafnan væri hún aukastarf í kvikmyndahúsum á
landsbyggðinni. Bentu þeir t.d. á að kæmi til verkfalls, væri vandséð að
stuðningur fengist við slíkt frá landsbyggðarmönnum. Töldu þeir því heppilegra
að hafa sérstakt Reykjavíkurfélag sem væri jafnframt meira stéttarfélag í
skilningi þess orðs, en FSK yrði áfram til í breytti mynd sem landssamband og í
því væru sýningarmenn úti á landi.
Loftið væri lævi blandið á fundinum sem fram fór í Félagsheimili verslunarmanna.
Aldrei hafði komið upp svo alvarlegur ágreiningur í röðum sýningarmanna áður og
Ólafur L. Jónsson taldi útséð um framtíð hins litla félags, sem hann hafði haft
svo mikið fyrir að stofna til aðeins sjö árum áður. Það var því af miklum þunga
sem formaðurinn talaði er hann tók félagsmenn á eintal og skýrði sín sjónarmið í
málinu. Ólafi var jafnframt ljóst að ætti að takast að halda félaginu saman,
yrði að leita sátta með einhverjum hætti og gera hina óánægðu sýningarmenn úr
borginni áhrifameiri innan raða félagsins.
Róbert Bjarnason, sýningarstjóri úr Hafnarfirði, var einn þeirra sem gekk fram
fyrir hönd landsbyggðarmanna. Hafnfirðingar voru þá taldir með
landsbyggðarmönnum og Róberti þótti mjög miður hve litla trú sýningarmenn
virtust hafa á samstöðu innan félagsins og stuðningi landsbyggðarmanna. Sagði
hann félagsmenn enga ástæðu hafa til að vantreysta utanbæjarmönnum ef kæmi til
verkfalls í launabaráttu. Hins vegar benti hann á, að yrði tillagan samþykkt,
myndi það leiða til þess að stofnuð yrðu smáfélög víðsvegar um landið sem engu
fengju áorkað. Breytingin yrði því til að veikja samtök sýningarmanna.
Sýnt var, þegar hér var komið við sögu, að þetta var skoðun meirihluta
fundarmanna. Flutningsmenn tillögunnar báðu um hlé til að ráða ráðum sínum, en
um síðir kvað Gunnar Þorvarðarson sér hljóðs og tilkynnti að flutningsmenn
drægju tillögu sína til baka. Jafnframt lagði hann fram tillögu um að
aðalfundurinn fæli komandi stjórn að sjá um að félagið gangi í Alþýðusambandið
hið bráðasta. Var tillagan samþykkt með öllum greiddum atkvæðum.
Ljóst var að Ólafur L. Jónsson, nafni hans Árnason og fleiri úr stjórninni höfðu
unnið mikilvægan varnarsigur. En jafnljóst var að kröfuna um inngöngu í ASÍ yrði
að taka alvarlega og að nýir aðilar yrðu að koma að forsvari félagsins, svo
sættir mættu nást til framtíðar.
Svo fór því að Ólafur L. Jónsson lét af formennsku á fundinum og í hans stað var
kjörinn formaður Árni Kristjánsson, en meðstjórnendur þeir Óskar Steindórsson og
Gunnar Þorvarðarson. Þeir menn sem höfðu lagt hina umdeildu tillögu fram, höfðu
því beðið ósigur en um leið sigur með því að taka við stjórn félagsins. Sjálfur
gegndi Árni Kristjánsson aldrei formennsku í félaginu, hann baðst þegar undan
slíku sökum anna. Stjórnin skipti hins vegar með sér verkum og kom í hlut
varaformannsins Óskar Steindórssonar að halda um stjórnartauma í félaginu. Ári
síðar hlaut hann síðan glæsilega kosningu sem formaður FSK og gegndi því embætti
síðan næsta hálfan annan áratuginn, eða svo.
Óskar var ennfremur kjörinn fyrsti fulltrúi FSK á þing ASÍ og sótti hann þau
jafnan næstu árin á eftir. Þegar ljóst var að inngangan var í höfn og öllum
formsatriðum hafði verið mætt, sagði hann m.a. á fundi í félaginu 1953:
Með upptökunni er stórt skref stigið í átt að settu marki og er það okkar félagi
mikill styrkur að eiga svo voldugan bandamann sem hægt er að leita til með
aðstoð og fyrirgreiðslu er til samningaumleitana kemur.
Óskar hefur löngu síðar minnst með þessum orðum ástæðunnar fyrir inngöngu
sýningarmanna í Alþýðusambandið:
Fyrst og fremst sóttumst við eftir ráðgjöf sambandsins og starfsmanna þess, og
svo auðvitað hvers kyns aðstoð í tengslum við gerð kjarasamninga. Ýmislegt annað
kom þar einnig til. Auðvitað nutum við góðs af því að vera orðnir aðilar að
heildarsamtökum verkalýðsins og ýmsar samþykktir komu okkur til góða, eins og
svo mörgum öðrum félögum.
Segja má að strax ári síðar hafi aðildin að ASÍ komið sér vel í launabaráttunni.
Lítið hafði þá gengið um nokkra hríð í samningaþrefi við eigendur kvikmyndahúsa
og var ekki útlit fyrir lausn málsins, fyrr en ASÍ skarst í málið og útbjó drög
að kjarasamningi, fyrir hönd sýningarmanna. Þau drög urðu síðan að samningi með
örlitum lagfæringum og þótt sýningarmönnum hér komin sönnun þess að inngangan í
Alþýðusambandið hefði verið gæfuspor.
En ekki voru samt allir jafn hrifnir. Óskar var sýningarstjóri í Hafnarbíó á
þessum árum og varð nokkuð kostnaðarsamt fyrir FSK að senda hann sem fulltrúa
sinn á þing Alþýðusambandsins. Félagið þurfi nefnilega að greiða laun
staðgengils hans í kvikmyndahúsinu á meðan, og þess vegna gátu hin löngu þing
ASÍ, sem stóðu minnst yfir í eina viku, orðið litlu félagi æði kostnaðarsöm:
Þetta kostaði félagið jafnan mikla peninga. Ég sat þessi þing jafnan, öll þessi
ár og þurfti félagið að greiða afleysingarmanni laun á meðan. Þessi þing sem
voru þung í vöfum og tóku ógnartíma urðu þess vegna ansi dýr fyrir félagið og
fyrir vikið skapaðist nokkur kurr meðal félagsmanna. Það var ekkert óeðlilegt
útaf fyrir sig, enda mátti deila um það gagn sem sýningarmenn höfðu af aðildinni
að sambandinu.
Ekki aðeins fór kostnaður vegna launa afleysingamanns formannsins í taugarnar á
sumum félagsmönnum í FSK, heldur hitt að árum saman stóð forysta félagsins í
stappi við aðalskrifstofu sambandsins vegna skattgreiðslna. Stóð ASÍ fast á því,
og vísaði í lög sambandsins, að af tölu heildarfjölda félagsmanna í hverju
aðildarfélagi, skyldi greiða ákveðinn hundraðshluta til sambandsins. Stjórn FSK
taldi hins vegar af og frá eðlilegt að greiða slíka upphæð af hverjum
félagsmanni, enda væri stór hluti félaga í FSK sýningarmenn úti á landi með
staðbundin réttindi og alls ekki í sýningarmennskunni að aðalstarfi.
Sýningarmenn í fullu starfi sem slíkir væru mjög fáir og í raun aðeins á
Suðvesturhorni landsins og af þeim ætti að greiða fullt gjald til sambandsins,
en öðrum ekki.
Margir sýningarmenn voru mjög ósáttir við þessa skilgreiningu sambandsins og
vitaskuld kom þetta mjög illa niður á litlu félagi eins og okkar, þar sem ekki
voru margir félagsmenn og enn færri virkir. Þessi hausaskattur ASÍ varð tilefni
mikilla deilna, en við gerðum sitthvað til þess að komast framhjá þessu og
eflaust hafa tölur okkar til ASÍ um fjölda félagsmanna ekki alltaf átt við rök
að styðjast. En þetta var auðvitað barátta um skilgreiningar. Hvað væri
fullgildir félagi og hvað ekki. Sýningarmennskan var fyrst og fremst á herðum
örfárra manna í Reykjavík og þeir vildu sannarlega ekki greiða gjöld af
sýningarmönnum úti á landi. Þeir sem höfðu staðbundin réttindi greiddu ekki nema
smágjald til félagsins og ekki stóð til af okkar hálfu að borga með þeim
gagnvart Alþýðusambandinu.
Ekki síður fór í taugarnar á mörgum sýningarmönnum, að lög ASÍ voru öllum lögum
aðildarfélaga æðri og kom það í ljós í margvíslegum myndum. Þannig þurfi að
leggja af þann sið á aðalfundum FSK að fjarverandi sýningarmenn gætu afhent
öðrum umboð sitt til atkvæðagreiðslu. Fjölmargir sýningarmenn, einkum úti á
landi, sáu sér ekki fært að ferðast suður til Reykjavíkur á aðalfundi og því
hafði um langa hríð tíðkast heimild þeirra til að hafa umboðsmenn á fundum sem
færu jafnframt með atkvæðisrétt þeirra. Að kröfu ASÍ var þessi siður lagður af,
eftir að stjórn félagsins hafði árangurslaust reynt að skýra út sérstöðu
sýningarmanna fyrir yfirstjórn Alþýðusambandsins.
Af og til á næstu árum heyrðust því efasemdarraddir um réttmæti aðildar FSK að
Alþýðusambandinu. Ingimundur Einarsson, formaður FSK, 1973, lét þess þannig
getið að fjölmörg erindi hefðu að venju borist frá ASÍ, en flest þeirra fjölluðu
um mál sem lítið erindi ættu til sýningarmanna. Meðal þeirra mætti nefna bréf um
ódýrar hóporlofsferðir félagsmanna, ýmis betlibréf og bréf um samstöðu í ýmsum
málum, sem eflaust væru allra góðra gjalda verð. Síðan sagði Ingimundur:
Við höfum oft rætt um gildi aðildar okkar að Alþýðusambandinu. Raunverulega
hefur aldrei reynt á aðstoð þess, en til þess kann þó að koma. Og þá getum við
betur gert upp hug okkar, hvort við eigum að standa einir í baráttunni eða hafa
not af heildarsamtökum.
|